Bijzondere woorden in het Sliedrechts dialect.

Het Sliedrechts dialect heeft (net als de dorpen in de omgeving) een heel rijke eigen woordenschat. Er komen daar veel woorden en uitdrukkingen voor, die je in de Van Dale tevergeefs zult zoeken. Ook zijn er nogal wat woorden die in het Sliedrechts een andere betekenis hebben als hun omschrijving in het Standaard Nederlands.
Hieronder een greep uit die rijke Sliedrechtse woordenschat, ondergebracht in thema’s en allemaal voorzien van een voorbeeldzin waarin het betreffende dialectwoord gebruikt wordt.
__________________________________________________________________

Spellechies

Afgooitolle. Aoichie is een pikeur met afgooitolle.
Een afgooitol is een zogenaamde werptol. Een min of meer peervormig model en van hout gemaakte tol waar een dun touw omgewikkeld werd. Met een snelle handbeweging werd de tol afgeworpen en het touw teruggetrokken. De kunst was om de tol zo lang mogelijk draaiende te houden. De tol had een metalen punt waar de tol op draaide. Vandaag de dag wordt dit spel niet of nauwelijks meer door de jeugd gespeeld. Misschien wel een idee voor het Baggerfestival: ‘Slierechs kampioenschap afgooitolle’.

Buutvrij, Lôôsie. In de Prutsebuurt kò je aarəg goed buutvrij doen. Want daer wazze een hôôp lôôsies.
Tegenwoordig noemt men dit ‘verstoppertje spelen’. Een buut is een mikpunt. Hierop moest worden aangetikt. Hoe ging dat ook al weer? In een groep werd afgeteld wie de buut was. De buut was niet alleen een speldeelnemer, maar ook een van te voren bepaalde plek waarop aangetikt moest worden. Degene die op de buut stond mocht niet kijken tijdens het verstoppen van de andere deelnemers. Daarna moest de buut gaan zoeken naar de verstopte deelnemers. Op het moment dat de buut iemand ontdekte moest men terug hollen naar de buut en deze aantikken, dat wil zeggen, de ontdekte persoon holde samen met de buut naar de plek waar de buut is. Als de buut aan het zoeken was, moesten de deelnemers ongezien naar de buut hollen, aantikken en ‘buutvrij’ roepen
Een lôôsie is een plek waar je je verstoppen kunt.

Voor ’t echie. We speule nou nie meer voor spek en bôône, we doen ’t nou voor ‘t echie.
Spelen voor het echt. Deze uitdrukking werd in Sliedrecht vroeger al gebruikt. Vandaag de dag wordt het vaker uitgesproken in Nederland. Soms zijn uitdrukkingen zoals ‘voor ’t echie’ een bepaalde tijd in de mode, zoals dat op dit moment het geval is.

Florse. De kaainder van hiernaest zatte nae die zwaere regenboi lekker in de plasse te florse.
Voor de uitdrukking ‘florse’ bestaat geen Nederlands woord. Het is puur ‘Slierechs’. De betekenis ervan is: ‘met water knoeien’.

Grondjieklaauwe. Ik doch dà jij al kon zwemme, maor volləges mijn bè je aan ‘t grondjieklaauwe.
Doen alsof men kan zwemmen. Een zwembeweging maken in ondiep water zolang met de voeten de grond geraakt kan worden.

Handjieraeje. In de kroeg wier d’r met handjieraeje bepaold wie d’r een rondjie mos geve.
Elke speler neemt 3 lucifers (of muntjes) in de linkerhand. Zonder dat de andere spelers dat kunnen zien, stoppen de deelnemers achter hun rug 1, 2 of 3 lucifers in de linkerhand. De vuist van de rechterhand met het gewenste aantal lucifers wordt gesloten op tafel gelegd met de nagels zichtbaar (sneetje boven). Stel: er zijn 3 spelers, dan kunnen er maximaal 3 x 3 = 9 lucifers in het spel zijn en minimaal 3 x 0 = 0. Speler 1 begint met raden: hoeveel denk jij dat er totaal in onze handen zit. Hij zegt 5, zelf heeft hij er 2, speler 2 zegt 6, hij heeft er 3 en speler 3 zegt 4, hij heeft er 1. Totaal zijn er dus 2 + 3 + 1 = 6. Dit betekent dat speler 2 het juiste aantal heeft geraden, hij hoeft dan niet meer mee te raden. De overige spelers gaan verder, net zo lang tot er 1 verliezer is en die moet een rondje geven.

Kaesiewege. Kijk toch is hoe handig die kaainder aan ’t kaesiewege zijn.
‘Kaes’ is kaas en ‘wege’ is wegen. Vroeger een spel van kinderen op straat. Met de ruggen tegen elkaar gaan staan en de armen verstrengelen en dan elkaar om de beurt optillen.

Neppe. Gijs Schallək kon goed neppe met d’n bal. Ze konne hum mêêstal nie houwe, want hij kwam d’r bekant aaltijd deur.
Passeerbeweging(en) maken bij het voetballen.

________________________________________________________________

Het weer

Brêêje waaind. Met ’n brêêje waaind, hè je kans op hôôg waoter, zeker as ’t ok nog giertij is.
Doorgaans een noordwesten wind. Een windrichting die het water opstuwt tegen de Nederlandse kust. Afhankelijk van de maanstand , kan er een springvloed ontstaan.

Bubbeltjies op ’t waoter. As t’r ’s zeumers op ’t waoter of in de modder bubbeltjies komme, daolt ’t weerglas naer aander weer.
Luchtbellen op het water ziet men weleens in het voorjaar als plots een bui valt, in het begin met grote druppels. Wie in de meimaand in de polder fietst of wandelt kan dit verschijnsel in een sloot waarnemen.

Dêêmstig. Is ’t nou zô dêêmstig of is m’n bril zô onte (vuil)?
Heiig. Er hangt een floers van nevel over het land.

Droes in ’t waoter. D’r komt al droes in ’t waoter, as ’t zô deurgaot zal de rəvier eerdaegs wel zitte.
Beginnend grondijs in de rivier

Dubbeltjies ijs. As ie bij ’t dubbeltjies ijs ’n grôôte gasbel opzoekt, en je daer met ’n spijker ’n gaetjie in slaot, krijg ie ’n steekvlam, à je d’r ’n brandende lucifer bijhoudt.
Misschien wel een typisch Sliedrechtse uitdrukking. Het vroegere muntstuk van tien cent uit de tijd van de Nederlandse gulden, was een klein muntstuk. In sloten kunnen door moerasgas kleine gasbelletjes ontstaan die in het ijs te zien zijn. Vroeger, in de jaren vijftig, kon je ook voor een dubbeltje een ijsje kopen.

Glimmerties. As ie de ringe van ’t fərnuis ophaolde en d’r zatte glimmerties aan die van d’r plek gonge, kreeg ie binne vierentwintig uur regen.
Dit zijn nog gloeiende deeltjes roet die uit de schoorstenen van huizen kwam bij het oppoken van de kachel. Nog voor dat in Nederland het aardgas massaal werd ingevoerd, waren huizen voorzien van een op kolen gestookte kachel. In de jaren zestig van de vorige eeuw werden de kolenmijnen in Nederlands Limburg gesloten en werden huizen aangesloten op het aardgas.

Hordrôôg. ’t Is al weke lang zukke hordrôôge weer dat de grond geborste is van de drôôgte.
Het betekent kurkdroog Waarschijnlijk een verbastering van ‘gortdroog’ , waar net als in de Zeeuwse dialecten de –g- een –h- geworden is.

Hel. De zon schijn vəndaeg zôô hel, dà ‘k echt m’n zonnebril nôôdig het.
In het Sliedrechts dialect wordt het woord ‘hel’ gebruikt in de betekenis van ‘fel’. Mogelijk een afkorting van ‘helder’. Aan boord van schepen, in ieder geval aan boord van sleephopperzuigers, wordt het magazijn in het voorschip de ‘hel’ genoemd.

Glippe. As de hiele en de vreef và je schoene gonge glimme en glippe kreeg ie ’s aanderendaegs regen.
Met ‘glippe’ wordt in dit geval slippen bedoeld.

Klotse aa je klompe. Moeder waorschauwde ons, dà me niet te grôôte klotse onder ons klompe mosse laete komme, aanders kò je je bêêne wel-is breke. Plakkende sneeuw onder aan je klompen. In de tijd dat veel mensen nog op klompen liepen, kon het in de winterdag bij sneeuwval gebeuren dat de sneeuw in dikke lagen onder aan de klompen bleef plakken. Dit veroorzaakte onregelmatig lopen en bevorderde de kans op vallen.

Kouwchie waaind. Met dà kouchie waaind en ’n staertie van de vloed haole me Slierecht nog wel voor d’n donker met de zaailbôôt.
Briesje, een zachte maar frisse koele wind. In feite is dit een term uit de koopvaardij; een gewone zeeterm voor wind. Een briesje kan oplopen tot een fikse of stijve bries.

Nippig koud. Jij mè je: “ ’t is nie koud. Ik vingk ’t aanders nippig koud, daerom gao ‘k from (terug, weerom) om ’n troi aan te trekke.
Met deze uitdrukking wordt ‘vinnig koud’ bedoeld. ‘Vinnig’ betekent ‘scherp’ of ‘bijtend’.

Schaelijk zonnechie. Dà schaelijk zonnechie kon wel-is ’n flinken boi oplevere.
Felle zonneschijn tussen de buien door.

Sliedrechtse taalverschijnselen opzoeken

In 2006 verscheen een woordenboek van het Sliedrechts dialect, getiteld SLIERECHS VAN A TOT Z (ruim 8500 lemma’s). U kunt dit woordenboek inzien op deze website. Dit woordenboek is geconstrueerd vanuit een Exel database van het Sliedrechts dialect.
Een database die tot op de dag van vandaag nog steeds bijgewerkt wordt. Maar er is veel meer uit die database te halen. Alle Sliedrechtse taalverschijnselen kunnen nl. apart opgezocht en afgedrukt worden.

Desgewenst kunnen we u (zonder kosten) het Exel databestand van het Sliedrechts dialect toesturen; vergezeld van een handleiding hoe die taalverschijnselen te selecteren en uit te printen. Een mailtje naar pietpols@gmail.com is voldoende. Laat hem dan s.v.p. even weten hoe u het ontvangen wilt: per mail. op CD of op een USBstick

Hieronder een kort overzicht van de taalverschijnselen die te vinden zijn in de database.

• Zo zijn daar de verkleiningsuitgangen: -chie-, -echie-,– ie-, -jie-, -ksie-, -pie- -sie-, -tie-, -tjie-, Je kunt de betreffende woorden zo opzoeken en uitprinten vanuit de kolommen G, H, I, of J. van het Exelbestand.
• Zoek je de Sliedrechtse persoonlijke of bezittelijke voornaamwoorden ? Of de werkwoorden, zelfstandig naamwoorden, bijwoorden enz.? Ze zijn te vinden in de kolommen D en E.
• Het Sliedrechts heeft een veel grotere variatie aan klinkers dan het Standaard Nederlands (SN). Een voorbeeldzin:
  Vraag maar eens aan Arie Baars hoe laat het laag water is in de haven.
  Dat is in het Sliedrechts: Vraeg maor is aan Aorie Baers hoe laet het lêêg waoter is in de haove.
• Andere Sliedrechtse klanken zijn oa.: -êê-(als in weer) -ôô- (als in door) -aai- en -aau-.
• Een interessante klinker is de -ôô- (als in door). In de tijd dat het Standaard Nederlands nog woorden met één of twee -o’s- kende, hadden de Sliedrechtse kinderen geen enkele moeite met de juiste schrijfwijze. Ze wisten: Op de deuren zitten sloten met één –o-, want die noem je in het Sliedrechts slote. Maar tussen de weilanden liggen slooten, met dubbel –oo-, want dat zijn in het Sliedrechts slôôte. Ook met de spelling van ij–ei en met au–ou hadden Sliedrechters geen enkele moeite, want ze worden in het Sliedrechts veschillend uigesproken. Dit alles is te vinden in de kolommen G, H, I, of J. van de Exceldatbase van het Sliedrechts.
• Zo zijn ook de woorden met klankverschuivingen en verdwenen medeklinkers op te zoeken in de kolommen G, H, I of J met de volgende
  lettercodes:

ə woorden met een een stomme e, fəsoen.
j d = j, gleeje
eu oo = eu, zeun
oi ui = oi troi
v w = v vrat
-n verdwijnende n, aaigelijk.
-t verdwijnende t, aeverechs.
omme komme = komen
ulle schullep = schulp
urre durreps = dorps
zie horlozie

Alle woorden en uitdrukkingen hebben ook een thematische aanduiding gekregen.
Bijvoorbeeld, uitdrukkingen over geld en handel kunnen zo getoond worden. Je vindt ze in kolom A onder een zoekletter. Thema’s zijn:
a Arbeid,Werken.
b Boerenbedrijf.
c Gereedschap en keukengerei.
d Dieren
e Eten en drinken.
f Beroepen.
g Geld en Handel
h Het weer.
k Kleding.
l Lichamelijk

m Mensen.
n Sliedrechtse namen.
n at Natuur.
o Aan de waterkant.
q Uitstapjes.
r Kerk en geloof.
s Sport en spel.
t Tijd en plaats.
u De rest, niet in te delen.
v Vervoer, transport.
w Wonen.

Het Sliedrechts dialect heeft honderden woorden en uitdrukkingen die in vergelijkbare SN-vorm niet in de Van Dale voorkomen, of die een andere betekenis hebben dan het vergelijkbare SN-woord. Deze interessante taalschat is echter goed te traceren, omdat ze allemaal met een voorbeeldzin in kolom M van de database staan.

Eerst even een breed verspreid misverstand rechtzetten:
Dialect is geen slordige verbastering van het Standaard Nederlands (SN). Het is bijna andersom. Het Standaard Nederlands is pas in de 16 e eeuw door taalkundigen geconstrueerd, omdat er toen behoefte was aan een eenheidstaal voor regeringsdocumenten en de Bijbelvertaling. Dialecten zijn de oorspronkelijke en authentieke taalvormen van ons land.
Dialect is veel meer dan ‘plat praote’ Het is een rijk cultuurhistorisch taalfenomeen.
Ons Sliedrechts dialect heeft een eigen woordenschat, eigen spreekwoorden, een eigen grammatica en een eigen typische zinsbouw.
Hieronder meer daarover.

Een eigen woordenschat
Het Sliedrechts heeft veel woorden die je tevergeefs in de Van Dale zult zoeken.
Zoals bijvoorbeeld:
Deemstig – nevelig, heiig.
Kwisbille – onrustig heen en weer lopen.
Rêêpe – hard werken.
Aorig – vreemd, zonderling.
Bunzig – afkerig, bang.
Ieverstaer – ergens.
Jôôke – jachtig werken.
Onterik – viezerik:
Oprêêje – opruimen.
Gaerze – Rennen.

Een andere woordenschat
Het lijken herkenbare woorden, maar toch staan ze niet in de Van Dale. Soms ook woorden die uit het SN verdwenen zijn, maar die nog wel leven in ons dialect, zoals bijvoorbeeld:
Hekse – knieholtes.
Vaareke – stoffer.
IJzig – eng, angstig.
Bosse – een schatting maken.
Klaphekke – kletskous.
Lillijkers vange – geërgerd kijken.
Laerze – veel drinken.

Spreekwoorden en zegswijzen
Enkele voorbeelden:
‘t Mot eerst warre, wil ’t rêêje. – Pas als de boel behoorlijk in het honderd gelopen is, komt er klaarheid.
De lucht veraaremoeit. – Er komen steeds meer donkere wolken opzetten.
Ze wier mè blek en vaareke naegetrommeld. – Men was blij dat ze ophoepelde.
De zon schijnt de pitte in de grond. – Felle zonneschijn.
Om krôôsies gaon. – Kapot gaan.
Hij ziet de lucht voor kemijnekaes aan. – Hij is helemaal in de war.
Een verhaol deur ’n laokese bril bekijke. – Met een korreltje zout nemen.

Grammatica
Ons dialect kent strenge grammaticale regels die door iedere dialectspreker, zonder dat men het zich bewust is, moeiteloos toegepast worden

Naamvallen
De oude naamvalsvormen met -e- of -s- zjn in het Sliedrechts nog volop in gebruik.
We geve Wimme een boek en Annies een bos blomme (meewerkend voorwerp, 3 e naamval).
Hè jij gistere Moeders en Janne nog gezien ? (lijdend voorwerp, 4 e naamval).
Pseudo-dialectsprekers zeggen soms: Moeders zat lekker TV te kijke. Dat is helemaal fout. ’Moeder’ is hier onderwerp, dus 1 e naamval. Dan komt er nooit een -s- achter. Goede dialectsprekers zullen deze fout nooit maken.
Is dat sleepbôôtjie van Volkere of van Prinsies ? (2 e naamval).
“Naer voorene met dien bal!” brulde de trainer.
Ze liep van bovene naer beneejene.
Dienen oto ? Diene fiets? Is dat d’n humme of d’n heure? Of is tie van heullies? Is ’t heulliezen oto? Heullieze fiets?
Dà ’s Janne pet. Miene jas. Huibpies otoped.
Allemaal naamvallen in het Sliedrechts.

Verkleinwoorden
Verkleinwoorden in dialect zijn geen slordige verbastering van het Nederlands zoals sommigen wel menen. Integendeel! Het zijn heel typerende taalvormen, die strakke taalkundige regels volgen. Het Sliedrechts heeft verkleiningsuitgangen die verschillen van het Standaard Nederlands. Hierna volgen ze:
kje = ksie: koeksie, haeringksie.
tje = chie: sleechie, mouwchie, CDchie, ballechie.
dje = jchie: brôôjchie, draejchie.
tje = echie: hielechie, trulechie.
je = jie: putjie, handjie.
pje = pie bezempie, zêêmpie.
tje = tie jaertie, pooortie.

Meervoudsvormen
De meervouds -n- valt gewoonlijk weg.
Mooier zijn meervoudsvormen zoals: Wà voor aaier (eieren) wil jij? Wittes of bruines?
en: Die kaainder (kinderen) wille gêên klaaine aerepel (aardappels), maor grôôtes.

De klinkers
Kinderen die goed Sliedrechts spraken, hadden een voorsprong bij het taalonderwijs.
Zij hadden geen enkel probleem met het verschil tussen: -auw- en -ou- of met -ei- of -ij- (korte of lange ei-ij). De -auw- is in het Sliedrechts -aauw-, met een lange -aa- klank. Bijvoorbeeld: blaauw, gaauw, kaauwe, maauwe, raauw. De -ou- blijft als de Standaard Nederlandse -ou- uitgesproken. Bijvoorbeeld: hout, koud, mouw, nou, stout of zout.
Een soortgelijk klankverschil doet zich voor bij de -ei- en -ij-. In het Sliedrechts klinkt -ei- als -aai-, dus ook met lange -aa- klank. Bijvoorbeeld: braaie (breien), haai (hei), klaainighaaid, maaid (meid), vriendelijkhaaid. De Sliedrechtse -ij- ligt dicht bij de Nederlandse uitspraak. De kindertjes schreven dus moeiteloos: blij, dijk, fijn, strijkijzer, wijnazijn, zwijn.
Ook de oude spelling van één of twee -(o)o-’s was voor een vroegere generatie geen probleem op school. Als je in het Sliedrechts een –ôô- uitsprak (zoals die in hoor, koor, door klnkt), bijvoorbeeld bij woorden als: bôôte, grôôte, kôôle (kolen, groente), pôôte (poten, voeten) of slôôte (sloten, watergang), dan schreef je automatisch: booten, groote, koolen, pooten en slooten.
Hoorde je in het Sliedrechts echter een open -oo- klank, zoals in: kole (steen)kolen, ope (open), slote (sloten, meervoud van slot), gezope of gebroke, dan schreef je een enkele –o-, zoals later de algemene spelling werd.
Bovengenoemde verschillen in uitspraak gaan terug op oudere vormen, voordat ze in Nederland zijn gaan samenvallen tot één klank.
Maar het Sliedrechts heeft ook nog een aantal andere klanken. Denk maar eens aan de -aa- . Bijvoorbeeld in de zin: Vraeg is aan Aorie Baers hoe laet ’t lêêg waoter is in de haove. Of wat dacht u van: In ’t begin van de week zette moeder ’t vuilste wasgoed in de wêêk. Of woorden als: waarek, kaarek, boi (bui) en kroiwaoge.
Het is mogelijk om alle woorden met een bepaald taalverschijnsel op te zoeken in onze database. U wilt bijvoorbeeld weten welke verkleinwoorden in het Sliedrechts de uitgang -chie- hebben. Of welke woorden een -ae- klank. Of welke meervoudsvormen eindigen op -er-. Kijk dan onder de knop TAALVERSCHIJNSELEN OPZOEKEN op deze website.