Kinderen die goed Sliedrechts spraken, hadden een voorsprong bij het taalonderwijs. Zij hadden geen enkel probleem met het verschil tussen: -auw en –ou- of met –e- of –ij- (lange of korte ei-ij). De –auw- is in het Sliedrechts -aauw, met een lange aa klank. Bijvoorbeeld: blaauw (blauw), gaauw (gauw), kaauwe(kauwen), maauwe (mauwen), raauw (rauw). De –ou- blijft als de Nederlandse –ou- uitgesproken. Bijvoorbeeld: hout, koud, mouw, nou, stout of zout.
Een soortgelijk klankverschil doet zich voor bij de –ei- en –ij-. In het Sliedrechts klinkt –ei- als –aai-, dus ook met lange aa klank. Bijvoorbeeld: braaie (breien), haai (hei), klaainighaaid (kleinigheid), maaid (meid), vriendelijkhaaid (vriendelijkheid). De –ij- ligt dicht bij de Nederlandse uitspraak. De kindertjes schreven dus moeiteloos: blij, dijk, fijn, strijkijzer, wijnazijn, zwijn.
Ook de oude spelling van één of twee -(o)o-’s was voor een vroegere generatie geen probleem op school. Als je in het Sliedrechts een –ôô- uitsprak zoals in hoor, koor, door, dan zei je: bôôte (boten), grôôte (grote), kôôle (kolen, groente), pôôte (poten) of slôôte (sloten,watergang) en dan schreef je automatisch: booten, groote, koolen, pooten en slooten.
Hoorde je in het Sliedrechts echter een open –o- klank, zoals in: kole (steen)kolen, ope (open), slote (sloten), meervoud van slot, gezope (gezopen) of gebroke (gebroken), dan schreef je een enkele -o, zoals later de algemene spelling werd.
Bovengenoemde verschillen in uitspraak gaan terug op oudere vormen, voordat ze in Nederland zijn gaan samenvallen tot één klank.
Hieronder worden de Sliedrechtse klinkers uitgebreid beschreven. Dit is ontleend aan de brochure KLANK- EN VORMLEER VAN HET SLIEDRECHTS door R. van de Berg, 1998. (zie voor de volledige tekst van deze brochure onder de knop BOEKTEKSTEN). Achtereenvolgend worden behandeld: -aa- , -ee- , -ei- en –ij- -e – , -oo- en de toonloze –e- .
___________________________________________
Waarom -ao- en -ae- in het Sliedrechts dialect ?
VRAEG IS AAN AORIE BAERS HOE LAET ’T LÊÊG WAOTER IS IN DE SLIERECHSE HAOVE.
In het Standaard Nederlands luidt deze zin: “Vraag eens aan Arie Baars hoe laat het laag water is in de Sliedrechtse haven”. De –aa- in Nederlandse woorden als: vraag, water, baars, laat en laag, wordt in het Sliedrechts dialect zeer verschillend uitgesproken. In woorden als klaor, raok, kaol, maol, waoter klinkt het als in het Engelse water en call. Het is de –ò- van rok die wat langer aangehouden wordt. Dan hoort men ròòk, geschreven als raok (raak).
In woorden als: vraeg, laet, schaep, paerd, waer en daer is de klank precies eender als in het Engels where en there. Het is de –è- van schep die wat langer aangehouden wordt. Dan hoort men schèèp, geschreven als schaep (schaap).
Deze twee klanken ao en ae en de manier waarop ze in het dialect voorkomen zijn misschien wel de meest opvallende kenmerken van het Sliedrechts. Met name het gebruik van ae-woorden is heel typerend voor het eigene van dit dialect. Reeds in het naburige Giessendam hoor je deze ae-klank bijna niet meer. Wat dit betreft loopt er een taalgrens tussen Sliedrecht en Giessendam. Een grens die globaal door de Albasserwaard gaat van Sliedrecht zo naar het noorden. Bijna in de hele westelijke Albasserwaard spreekt men die ae-klank. Ook verder naar het westen, IJsselmonde, Hoeksewaard tot aan de kust spreekt men die ae-klank. Wat dit betreft is het verschil tussen het Sliedrechts dialect en het dialect van bijvoorbeeld de Hoeksewaard kleiner dan het verschil tussen Sliedrechts en Giessendams.
Woorden die in het Nederlands op dezelfde manier geschreven en uitgesproken worden, maar die verschillende betekenissen hebben, worden in het Sliedrechts verschillend uitgesproken. Hier volgen een paar voorbeelden.
Aoltjie at een aeltjie.
‘k Het de blaere op m’n haande van ’t blaore vege.
Hij het nie in de gaote dat ie gaete in z’n sokke het.
Een kraem stoat op de mart en kraom is een bevaaling.
Hij gong met z’n maot de maet neme van ’t hekkentjie.
Omdat Piet z’n aaige zô naor voelde, gong die naer d’n dokter.
Kees Bakker kreeg goeje raed van Wim de Raod.
De bôôte vaere en ’n vaore staot in ’t raomkəzijn.
’t Is echt waer, die groenteboer verkôôpt goeje waor.
Het verschil tussen ao en ae is niet een verbastering van het Nederlands, maar een bewaard gebleven verschil tussen vanouds verschilende klinkers die in het Nederlands zijn samengevallen tot aa maar in het Sliedrechts nog verschillend gebleven zijn. Vergelijken we het Sliedrechts en het Nederlands met het Gotisch, een oude Germaanse taal die voor de Middeleeuwen gesproken werd, dan zien we duidelijk dat de Sliedrechtse ao en ae hele oude wortels hebben.
Gotisch Sliedrechts Nederlands
hana haon haan
wato waoter water
fadar vaoder vader
malan maole malen
slepan slaepe slapen
jer jaer jaar
seths zaed zaad
letan laete laten
Behalve oude wortels zijn er ook andere factoren die van invloed zijn geweest op het ontstaan van de klanken.
Door invloed van de letter r zijn er ook een aantal ae-klanken ontstaan. Zoals bijvoorbeeld in vaert, aerd, baerd en baers.
Voor een n hoor je meestal een ao, zoals bijvoorbeeld gaon, maon, slaon, en staon. Een uitzondering op deze regel vindt men in woorden als traen en vəndaen, maar dat is dan weer overeenkomstig het oude Gotisch.
Woorden die na de Middeleeuwen ontstaan zijn hebben bijna altijd een ao, zoals bijvoorbeeld filiaol, raodio, kəbaol, draomao, kaono.
Interessant is dat mensen die nog maar zo half en half dialect spreken, de ae vervangen door een ao. Ze zeggen niet slaepe maar slaope, niet jaer maar jaor. Kennelijk vinden ze deze ao netter, beschaafder dan de ae.
Maar de letter aa heeft in het Sliedrechts nog meer verschijningsvormen:
1. Als êê, die klinkt als de ee in veer en weer:
Aoi het drie kəpotte spêêke in z’n fietswiel.
In dat ouwe huisie hebbe ze ’n lêêg pləfonnechie.
Die balkelaog legt veuls te lêêg.
En als iemand in het Sliedrechts tegen je zegt ‘Zet de ketel ’s lêêg op ’t gas’, dan moet je die ketel niet leeg op het gas zetten, maar het gaspitje laag draaien.
In het zinnetje ‘Rook liet onderlest z’n schetse slijpe’ is lest een verkorting van laetst en schetse van schaetse.
2. Soms is de aa een a:
We gavve d’r niks om dà me zô vroeg atte. Hier is het Sliedrechts regelmatiger dan het standaard Nederlands. De a-klank van het enkelvoud die al vanouds bestond is doorgetrokken naar de meervoudsvorm.
3. Soms is de a een eu:
Heur haer is netjies gekamd. Dat heur is afkomstig van een oud woord ‘heer’ of ‘heere’. Dat het in het Nederlands ‘haar’ geworden is, is eigenlijk een heel onregelmatige ontwikkeling van het woord.
Maar ook de heldere Nederlandse aa komt in het Sliedrechts voor. Het is niet aon of aen, maar aangeve, aanrikkəməndere, aankomme. En ook in woorden als draaie, paaie, maaie, kraaie, waaie. In de volgende zinnetjes ziet men weer dat een Nederlandse klank in het Sliedrechts, bij verschillende betekenis, verschillend uitgesproken wordt.
Kees was al zô bôôs en toe Kors ok nog een kwaaier op Keese jas spoog, wier die nog kwaojer.
Elke zaeterdag gao ‘k naer opoes. Ik neem dan ’n maeltjie aerepel mee en ik maol ok voor een hêêle week koffie voor d’r.
Daarnaast wordt ook vaak de a in het Sliedrechts als aa uitgesproken:
‘k Glôôf dà we aander weer krijge.
Ze gonge me z’n aalle naer de kaarək.
Moe, dat jong zit me aaməl te peste.
Het is ook aardig om te zien dat de drie betekenissen van ‘blaadje’ in het Sliedrechts ieder hun eigen vorm hebben:
een blaojchie pəpier
een blaortie aan d’n bôôm
de suiker staot op ’t theebleddəchie
Resumerend kunnen we zeggen dat de Nederlandse aa in het Sliedrechts in zeven verschillende klanken voorkomt:
water is waoter (klinkt als Engels ‘water’)
daar is daer (klinkt als Engels ’there’)
laag is lêêg (klinkt als de ee van veer)
haar is heur
laatst is lest
aten is atte
aan is aan
Tot zover enige wetenswaardigheden over de aa. Zoals u ziet is het Sliedrechts rijk gevarieerd en heeft het heel oude taalvormen nog steeds bewaard.
___________________________________________________________
De -ee- in het Sliedrechts dialect
HOE HIET DIE KÈREL DIE ZÔÔVEUL IN Z’N KÊÊT OP D’N BLAAIK EET?
In het Nederlands zou de titel van dit artikel als volgt luiden: “Hoe heet die kerel die zoveel in zijn keet op de bleek eet?”
Zoals u ziet heeft de Nederlandse ee in het Sliedrechts dialect een rijke variatie. Het is niet zomaar toevallig slordig taalgebruik. Nee, al deze vormen van de klank ee hebben een heel oude oorsprong. We zullen wat vertellen over al deze verschillende vormen van de ee in het Sliedrechts.
1. De Sliedrechtse –ee- die klinkt als de –ee- in het Nederlands:
Bijvoorbeeld in woorden als: mee, veen, meten, eet.
Maar ook in dialect-uitdrukkingen, zoals:
Hij komt temee (zodadelijk).
Dat boeksie leet (ligt) op de taofel.
Wat gonge ze tekeer, ’t lekend (leek) wel ôôlog.
2. Dan is er de Sliedrechtse –êê- die klinkt als de –ee- in veer en weer:
Woorden in deze categorie zijn: brêêd, stêên, zêêp, mêês, pənêêl, kənêêl, kêêt, êên, wrêêd, wrêêke.
Er zijn woorden die in het Nederlands 2 betekenissen hebben, maar op dezelfde manier geschreven worden. Bijvoorbeeld: Leen, week, wees. In het Sliedrechts worden deze woorden verschillend uitgesproken, omdat daar het oude klankverschil bewaard gebleven is.
Voorbeelden:
” ‘k Lêên hum nooit meer wat,” zee Leen.
Al staon die bôône een week in de wêêk, dan kà je ze nò nie ete.
“Wees wijs”, zee ’t wêêskaaind.
“De golve van de zêê wazze wel tien meter hôôg,” zee Teunis.
Net als bij het onderscheid tussen –ae- en –ao- heeft het Sliedrechts met de klinkers –ee- en –êê- een oud klinkerverschil bewaard. De Sliedrechts klinker êê is afkomstig van de oud-Germaanse ai. Waar men in het Sliedrechts ee zegt, was er in het oud-Germaans vaak een i-klank. In het standaard Nederlands van de noordelijke Nederlanden zijn die verschillende oud-Germaanse klanken samen gevallen tot de –ee-. Maar in veel zuidelijke dialecten zijn de verschillen bewaard gebleven, zoals in het Zeeuws, het Vlaams en Brabants.
Het is interessant om te zien hoe die oude Germaanse -ai-klank zich in diverse talen verschillend, maar ook wel regelmatig ontwikkeld heeft. In het Duits bleef het een ai-klank (geschreven als ei). In het Engels werd het een -oo- of -o-klank (op diverse manieren geschreven). In de Scandinavische talen en in de Zuid-Nederlandse dialecten (waaronder het Sliedrechts) heeft de oud-Germaanse ai zich ontwikkeld tot de –êê- van weer.
Hier onder een aantal vergelijkingen tussen Gotisch (een oud-Germaanse taal), Duits, Engels en Sliedrechts.
Gotisch, Duits, Engels, Sliedrechts
braips breit broad brêêd
stai stein stone stêên
saipo seife soap zêêp
ains ein one êên
waikwo weich weak wêêk ( zacht)
laihna leike loan lêên
nih aina kein none gêên
hails heil whole hêêl
Ter vergelijking een aantal woorden die in het Sliedrechts een -ee-klank hebben. In het Duits is nergens een -ei-klank. In het Engels is nergens een -oo- of -o-klank.
Gotisch Duits Engels Sliedrechts
mid mit with mee
itan essen eat eten
ligan liegt lays leet (ligt)
wiko woche week week (7 dagen)
Overigens vinden we de ei (die vroeger een ai was) ook nog in sommige Nederlandse woorden zoals eik (naast eekhoorn), heil naast het woord helen, en het achtervoegsel stein in kasteelnamen, onder andere Loevestein.
3. Soms is de –ee- een –aai- in het Sliedrechts:
In de verouderde uitspraak van twee woorden: blaaik (bleekveld) en vlaais (vlees). De oude Germaanse klinker ai is hier bewaard gebleven. Meestal is het een –êê- geworden (zie 2). Ook in het Duits zegt men Fleisch (vlees).
4. Soms is de –ee- een ie in het Sliedrechts:
Hij hiette Jan de Jong.
Ik hoef maor een klaain mietjie suiker in m’n koffie.
Vroeger was dit ook een –ee-, maar door de t die er achter staat is hij in een ie veranderd. In sommige dialecten zijn alle –ee-’s ie geworden, bijvoorbeeld in Noord-Holland, daar zegt men dus stien (steen).
5. Soms is de –ee- een korte –e- in het Sliedrechts:
Kom ’s effe (even).
In oud Sliedrechtse uitspraken als end voor eend en vremd voor vreemd. In dat end en vremd is de oude korte e gehandhaafd. In het Duits bestaan die nog. Daar heb je de woorden ente en fremd. Het oude Sliedrechts heeft dus die korte e bewaard. Effe is een ander geval. Dat was vroeger een –ee-. Die –ee- is in een –e- veranderd omdat de –v- die erachter staaf een –f- geworden is. Zoals ook gebeurd is bij de woorden neffens en nevens.
6. Soms is de –ee- een langere –è- in het Sliedrechts:
De uitspraak is hetzelfde als in het Engelse where.
Die kèrel het over de over hêêle wèreld gebaggerd.
Die mèrel vliegt naer z’n nest.
Ook hier was oorspronkelijk een -ee-klank. Die is in het Sliedrechts veranderd in een langere è onder invloed van het ‘rel’ dat er achter staat.
7. Soms is de –ee- een –eu- in het Sliedrechts:
In deuze stoep speule aaltijd veul kaainders.
Ook hier was de oorspronkelijke klank een ee. Die is door de l en z die erachter staan in een eu veranderd. Veul is waarschijnlijk heel algemeen geworden in Holland. In Vlaanderen was het veel gebleven. Dat Vlaamse veel heeft in de 14e eeuw het Hollandse veul verdrongen, omdat men dat deftiger vond. Vlaanderen was in die tijd rijker en machtiger dan Holland. Het is een algemeen verschijnsel dat de taal van welvarende en daardoor invloedrijke streken overgenomen wordt in andere gebieden. Zo drongen Vlaamse taalverschijnselen in de Middeleeuwen via Zeeland (waterwegen, scheepvaart, handel) door tot Holland. Toen Holland in de 80-jarige oorlog welvarender en machtiger werd dan Vlaanderen, was het voorbij met de Vlaamse invloeden. Hollandse dialecten, met name die van de streek rond Haarlem en Leiden, werden nu belangrijke bouwstenen van de Nederlandse taal die zich over het hele land verspreidde. Het van oorsprong Vlaamse veel drong niet door tot Sliedrecht, zodat men hier veul bleef zeggen.
Tot zover enige wetenswaardigheden over de –ee-. Zoals u ziet is het Sliedrechts rijk gevarieerd en heeft het heel oude taalvormen nog steeds bewaard.
_________________________________
ei en ij
DAT IS MEIN IJGEN KONEIN
Zulke spellingsfouten zouden Sliedrechtse kinderen die vroeger leerden schrijven, nooit maken. Wij leerden op school dat als je in het Sliedrechts -aai- hoort dan schrijf je -ei-. Wanneer je in het Sliedrechts een -ij- hoort dan moet je een -ij- schrijven.
VOORBEELDEN VAN WOORDEN MET -AAI- ZIJN:
Dialect woord: Nederlandse woord:
Braaie Breien
Aaige Eigen
Gaait Geit
Haaining Heining
Klaai Klei
Klaain Klein
Maaisie Meisje
Raaize Reizen
Uitgebraaid Uitgebreid
Klaainighaaid Kleinigheid
Deze lang gerekte -aai- klank wordt als plat beschouwd. Dat ligt niet zo zeer aan die klank zelf (het Engels en het Duits hebben ongeveer dezelfde klank). Het Nederlandse spellingsonderscheid tussen de -ij- en de -ei- gaat terug op vroegere uitspraakverschillen. Tegenwoordig worden hei en hij, eis en ijs precies hetzelfde uitgesproken, maar voor 1700 was die uitspraak verschillend. Het Sliedrechts heeft, net als sommige andere dialecten, dit verschil bewaard. In sommige dialecten is de -ei- zelfs een -è-. Denk bijvoorbeeld aan het Brabantse mèske. En in Den Haag spreekt men over plèèn (plein). In Ameide zegt men klèèn (klein) en rèèze (reizen). Bij het woord -end- (eind) is iets anders aan de hand. End is de oude Germaanse vorm, die ook in het Duits en het Engels bewaard gebleven is. In het Nederlands is die -è- veranderd in een -ei-. Iets dergelijks is ook gebeurd met het oude Nederlands-Germaanse woord venster dat in ons dialect vaainster werd. De -ij- van tijd, pijp, bij, ijl, kijken wordt in het Sliedrechts uitgesproken met een lichte -ai- klank. Al die woorden met een -ij- werden vroeger uitgesproken met een -ie-. Dit is een vrij late ontwikkeling, die ook in veel delen van het land voorkomt. (Vrijwel geheel Noord-Oost Nederland alsmede Zeeland). In die streken zegt men dus ies (ijs), tied (tijd) enz. In Brabant, Holland en Utrecht is de klank verandering wel doorgedrongen maar niet in alle woorden die de klinker -ie- bevatten. Zo zegt men in het Sliedrechts andievie (andijvie), bie (bij, insekt), schaeresliep (scharenslijper). In het Nederlands zijn soms dezelfde woorden blijven bestaan met een -ie- en een -ij- maar hebben ze een verschillende betekenis gekregen. Voorbeelden: piepen naast pijpen, iel naast ijl, kiekeboe van kijken en bijzonder schrijven we met een -ij- maar we spreken nog steeds de oude -ie- uit.
Die -ie- werd in de Middeleeuwen als -y- geschreven. Die oude schrijfwijze is soms bewaard gebleven, zoals in de naam van het bejaardenhuis Over-Slydrecht. Dat moet dus uitgesproken worden als Over-Sliedrecht en niet als Slijdrecht.
Een apart geval is Wijngaarden. De -ij- is verkort tot een -i-. Toen werd het Wingerde, dat later weer veranderde in Wengerde. In sommige delen van de Alblasserwaard is het Wingerde gebleven.
_________________________________
De -e- van mest, verf , wervel en venster.
DIE AOPE VAN JONG SMEERDE MIST OP ‘T VORSGEVAARәFDE WURRәVELTJIE VAN DE VAAINSTERS.
Bovenstaande zin illustreert hoe verschillend de Nederlandse -e- (uitspraak è) in het Sliedrechts dialect wordt uitgesproken. Samen met de verouderde vormen bestaan er in het Sliedrechts zeven variaties waarop de e uitgesproken wordt. We zullen ze achtereenvolgens noemen.
-e- als de -aa- van gaan. Zonder volledig te zijn hieronder een paar voorbeelden:
aarәf – erf, aarәg – erg, aarәve – erven, baarәg – berg, kaarәk – kerk, schaarәf – scherf, schaarәm – scherm, schaarәp – scherp, waarәk – werk. Wat opvalt, is dat in de bovenstaande woorden overal een -r- achter genoemde -aa- staat. Die -r- is dan ook de oorzaak van de klankverandering. Oorspronkelijk hadden deze woorden allemaal een e zoals in het Nederlands. Maar onder invloed van die -r- zijn ze eerst veranderd in een -ae- en later veranderd in een -aa-. Het komt in het Nederlands vaker voor dat de -r- de klank die ervoor ligt, verandert. Ook in het Nederlands is er klankverschil te horen in de -ee- van keel en van keer, van kool en koor, van deun en deur.
De –e- wordt uitgesproken als de -a- van kat. Voorbeelden: art – erwt, harses – hersens, karsebôôm – kersenboom. Het Nederlandse woord erwt heeft oorspronkelijk een -a-. Het oude Germaanse woord is araweiz. De in het Nederlands onuitgesproken -w- hoort er oorspronkelijk dus ook in. Bij harses en kars hebben de rs ervoor gezorgd dat in het Sliedrechts e in een -a- veranderd is. Dat is n.l. gemakkelijker om uit te spreken.
De –e- is in het Sliedrechts een -u-. Dit wordt geïllustreerd door de woorden schulpzand – schelpzand, wurf – werf, wurvel – wervel of grendel, murgpijpie – mergpijpje. Bij wurf en wurvel heeft waarschijnlijk de voorafgaande -w- en de volgende combinatie rf / rv de klinker beïnvloed. Dit verschijnsel is trouwens ook in het Nederlands niet onbekend. Het woord schulp kennen we uit de uitdrukking “In je schulp kruipen”, dat teruggaat op hetzelfde woord als schelp. En ook lessen en blussen zijn verwante woorden, blussen is ontstaan uit be-lessen (met water overgieten).
De Nederlandse –e- werd in het Sliedrechts een -o-. Deze woorden zijn verouderd, die hoort men tegenwoordig niet zoveel meer, maar oudere mensen zullen ze nog wel kennen.
Vors – vers, dorde – derde, dortien – dertien, korsәmus – kerstmis, korsbôôm – kerstboom. Ook hier komt het weer omdat er een -r- achter staat. Het Nederlands kent dit verschijnsel ook in enkele woorden, zoals worden (was vroeger werden zoals het Duitse werden), en worstelen, vergelijk het Engelse wrestle.
De –e- wordt in het Sliedrechts een -ee-, (ook verouderd). Voorbeelden: veer – ver, veerder – verder en onderweeg – onderweg.
De –e- wordt uitgesproken als -i-. Tegenwoordig wordt dat als Giessendams beschouwd, maar het kwam vroeger ook in het Sliedrechts voor. Voorbeelden hiervan: mist – mest, minse – mensen, mit – met, schinke – schenken. Bij schinke en mins is er sprake van een latere ontwikkeling tot die klank -u- vanuit de e , mens en schenken. Bij mit en mist is in het Sliedrechts de oorspronkelijke Germaanse klank bewaard, zoals ook in het Duits. Ook komt het omgekeerde voor. Het Nederlandse blik is in het Sliedrechts blek, zoals in het Duits: blech. Die afwisseling van -i- en -e- vinden we in het Nederlands nog terug in gevallen als vel – villen, rechter – richter.
De Nederlandse –e- wordt in het Sliedrechts uitgesproken als -aai-. Ook dit is een verouderde vorm die we echter vanwege de volledigheid niet willen weglaten. Voorbeelden: vaainster – venster, waainsbraauw – wenkbrauw, waainse – wensen, daainke – denken. Deze uitspraak is, zoals gezegd, sterk verouderd, de invloed van het Nederlands op het Sliedrechts heeft ervoor gezorgd dat deze woorden nu als in het Nederlands uitgesproken worden. Overigens is de vorm waainsbraauw vermoedelijk afgeleid van een vorm van winden, vandaar geen -k- in het Sliedrechts. Het Nederlandse wenkbrauw is volksetymologie; het eerste lid werd in verband gebracht met wenken. De Sliedrechtse ontwikkeling van e naar -aai- is gebeurd onder invloed van de -n- plus medeklinkers die erachter staan. Hetzelfde verschijnsel is bekend uit het Nederlands in het woord einde – ende. Sliedrecht heeft met -end- dus de oude klinker bewaard. Heinde in “Van heinde en verre”, dat via hende uit hande ontstaan is en dus eigenlijk betekent: wat bij de hand ligt, wat dichtbij is.
De -oo- van hoop en kool.
ZE MOS KÔÔKE AS ZE AN KOKE DOCHT
De Nederlandse –oo- klank wordt in het Sliedrechts heel vaak uitgesproken als -ôô-, bijv. hôôg, dôôf, grôôt en vele andere. Die Sliedrechtse -ôô-klank wordt uitgesproken als de Nederlandse -oo- voor een -r-. (hoor en hôôg hebben dus dezelfde -oo-klank in het Sliedrechts.)
Daarnaast zijn er talloze woorden waarin het Sliedrechts, net als het Nederlands, gewoon een -oo- heeft. Het aardige is dat er in ons dialect een aantal woorden zijn die verschillend uitgesproken worden, terwijl dat verschil in het Nederlands niet meer bestaat.
Voorbeelden:
stove (meervoud van stoof – stôôve (stoven, koken)
loof (van loven) – lôôf (gebladerte)
lootjie (een klein lot) – lôôdjie (klein stuk lood)
slote (meervoud van slot) – slôôte (meervoud van sloot)
hoop (verwachting) – hôôp (hoeveelheid)
pote (werkwoord) – pôôte (meervoud van poot)
kole (om te stoken) – kôôle (groente)
koke (eten bereiden) – kôôke (kokhalzen)
koper (metaal) – kôôper (iemand die koopt)
loos (aan de hand) – lôôs, lôôsie (zonder inhoud, schuilplaats)
stroop (beleg) – strôôp (van (op)stropen)
Dat verschil in het Sliedrechts tussen -oo- en -ôô- is niet zomaar een toevallige slordige uitspraak. Het is een overblijfsel van verschillen in uitspraak die vóór de 17e en 18e eeuw in Nederland bestonden. De -ôô- is ontwikkeld uit de Oud-Germaanse -au-. In het Duits is die oorspronkelijke -au- vaak nog bewaard gebleven. Vandaar dat de Sliedrechters vaak een -ôô- zeggen waar de Duitsers een -au- zeggen.
Voorbeelden:
kôôpe – kaufen
lôôf – Laub
rôôke – rauchen
hôôp – ein Haufen
Hoewel die uitspraak van de –oo- in het Nederlands voor beide woordsoorten hetzelfde werd na de 18e eeuw, is de schrijfwijze lang verschillend gebleven.
Tot in de eerste helft van de 20e eeuw had je slooten en sloten. Slooten daar stond water in en sloten zaten op de deur. Koolen waren om te eten en kolen stookte je in de kachel.
Dit was een heel probleem voor de kinderen die Nederlands leerden op de lagere school, echter niet voor de kinderen in Sliedrecht. En trouwens in het zuiden van Nederland, zoals Zeeland, Brabant en ook Vlaanderen, want daar wisten ze allemaal dat als je in je dialect een -ôô- hoorde, je de dubbele -oo- moest schrijven.
We willen hier ook nog even de aandacht vragen voor een bijzonder dialectverschijnsel. In onze streken zegt men hooi, mooi, gooie, bôôjem. Het is echter zo, dat bijna niemand in de gaten heeft dat die -ôô-klank afwijkt van die in het Standaard Nederlands die meer een -oo-achtige klank heeft. Mensen die denken dat ze geen dialect spreken, maar wel in onze streek gekipt en gebroeid zijn, herken je vaak aan die -ôô-woorden. Het is echt één van die regionale kleuringen van de standaard taal die iemand niet gauw kwijt raakt.
In een aantal gevallen wordt de –oo- in het Sliedrechts als -eu- uitgesproken: deur (door), geut (goot), meule (molen), neut (noot), veugel (vogel), weune (wonen), zeumer (zomer), zeun (zoon).
Ook in het woord eulieneutjies (olienootjes, pinda ‘s) komt het voor, hoewel de losse vorm eulie nooit wordt gebruikt. Deze -eu-klank is in het Germaanse taalgebied spontaan ontwikkeld uit de -oo-. Sommige -eu-woorden zijn ook in het Standaard Nederlands terecht gekomen. Bijv. keuken (naast koken), sleutel (naast slot, sloten) en teugel. In andere dialecten hebben nog meer -oo-woorden een -eu-klank gekregen. Bijv. keuning (koning), veur (voor), geweunte (gewoonte). Ook in het Duits zien we dit verschijnsel, denk maar eens aan woorden als schön (mooi), brötchen (broodjes), könig (koning).
In een aantal woorden is de Nederlandse -oo- in het Sliedrechts een -u-. Hier is de klankontwikkeling als volgt gegaan. Het was eerst een -oo-, die veranderde in een -eu- en vervolgens is die -eu- verkort tot -u-.
Voorbeelden:
boter – beuter – butter
schotel – scheutel – schuttel
joken – jeuken – jukke
Een boomgaard heet in het Sliedrechts bongerd. Net als in Wengerde (Wijngaarden) is hier een verkorting van de klank opgetreden.
Een ooievaar heette vroeger in het Sliedrechts een oeievaor. Deze verouderde uitspraak van -oo- als -oe- voor een -i- is waarschijnlijk te vergelijken met de vorm uitroeien, die verwant is met rooien. Ook daar heeft zich die klankverandering voorgedaan.
_______________________________
De toonloze –e- (geschreven als -ə-)
BeKANT VIEL DIE OVER ‘N BəNAON
In onbeklemtoonde lettergrepen vertoont het Sliedrechts een sterke neiging om volle klinkers te verkorten of toonloos te maken, d.w.z. ze krijgen de onduidelijke kleur van de toonloze -ə- zoals in məziek (muziek).
Dit gebeurt in de Nederlandse spreektaal ook veelvuldig, denk bijv. aan de -ij- in duidelijk die eveneens als toonloze -ə- wordt uitgesproken.
Voor het Sliedrechts kunnen we de volgende onderscheidingen maken:
Beginletter: vərzichtig; məschie; bəkant (bijna,bijkans); g’naevənd (goedenavond).
Ook vərdeur (buiten, voor de deur) hoort hierbij.
Slotlettergreep: zôôvəl (zoveel); dikkəls (dikwijls); aevənd (avond); wingərd of wengərd (wijngaard).
c) Onbeklemtoonde lettergrepen in een woord van vreemde herkomst: appəraot; bənaon; sjəffeur; fəsoen; pəsjoen; fəguur; pədaol; pərtaol; səgaor; təmaot en zeer veel andere.
Soms valt de klinker in de beginlettergreep in z’n geheel weg, zoals in de woorden trug (terug);
drek (direct); krek (precies, correct); kraf(t) (karaf); knijn (konijn); pliesie (politie).
Ook vrom of from (weerom) heeft deze verkorting ondergaan, evenals de naam Kneliao (Cornelia).
Enkele lange klinkers worden in veel gebruikte woorden die niet de klemtoon hebben, verkort tot korte klinkers, zoals ok (ook), an (aan), mor (maar), host (haast).
Opvallend is verder dat in vreemde woorden van drie lettergrepen de -e- van de beginlettergreep verandert in een -i-, zoals bij rippәraosie (reparatie), ginneraosie (generatie), rizzultaot (resultaat), tillefoon (telefoon).
Klankveranderingen zien we ook nog bij dirrekteur (directeur) en polәtiek (politiek).